ایجاز در شعر سپید

ایجاز چیست؟

یکی از لوازم شعر، ایجاز است. ایجاز یعنی بیان مفاهیم بسیار، در کلمات کم. به تعبیر دیگر گنجاندن بحر، در کوزه. اصلا شاعری را می توان موفق خواند که بتواند از عهدهء این عمل براید. پیام بسیار را در جملات اندک بیان نماید. مثلا؛ "من کتاب "بینوایان" را از اول تا آخر مطالعه کردم"، جمله ایست که ایجاز در آن رعایت نگردیده است؛چرا که با وجود ضمیر متصل "م" در کردم، کلمه "من" اضافی به نظر می رسد. همچنان وقتی اسم "بینوایان" ذکر می شود، کلمه کتاب زاید می باشد. و نیز کلمات "از اول تا آخر" اضافه است زیرا هنگامی که گفته می شود که بینوایان را مطالعه کردم، دیگر نیاز به آوردن " از اول تا آخر" نیست. در ضمن می توان به جای دو کلمهء "مطالعه کردم"، یک کلمه "خواندم" را گذاشت. بدین ترتیب جمله طولانی ده کلمه ای، اختصار می یابد به یک جمله سه کلمه ای "بینوایان را خواندم".

یا مثلاً در این شعر:

دیدم که زندگان همه مرده اند
و مردگان، بیدارند
کف می زنند و فاتحه می خوانند
دیدم که در تمام خیابان
یک تن نیست
که روز نامه بخواند

( علیرضا قزوه، شبلی و آتش، چ اول، انتشارات محراب اندیشه، قم 1373 ، ص62 )

کلمات " که زندگان همه – ند - در تمام خیابان، یک تن نیست، که" حشو به نظر می آیند. این شعر را می توان به این صورت خلاصه ساخت بدون اینکه خللی به معنای آن وارد آید:

دیدم مرده اند
مردگان، بیدار
کف می زنند و فاتحه می خوانند
دیدم
یکی روزنامه نمی خواند.

 
🔵انواع ایجاز

ایجاز در یک دسته بندی به دو نوع تقسیم می گردد:

الف. ایجاز افقی
ایجاز افقی، ایجازی است که شامل کلمات و جملات یک مصراع یا یک بیت می گردد، مانند:
نجوا کنان به زمزمه سر گرم
مردیست با سرودی غمناک
خسته دلی، شکسته دلی، بیزار
از سر فکنده تاج عرب برخاک ( مهدی اخوان ثالث، زمستان، چ 11، انتشارات مروارید، تهران 1370، ص 126 )

مصراع اول کاملا اضافی است. هیچ بار معنایی را بر دوش شعر نگذاشته است. "مردیست" در مصراع دوم و "شکسته دلی، بیزار" در مصراع سوم، و "بر خاک" در مصراع چهارم، حشو و اضافه می باشد. شاعر می توانست همان پیام را در عبارت مختصر بیان نماید.

ب. ایجاز عمودی

منظور از ایجاز عمودی، ایجاز در کلیت شعر است. گاهی ممکن است شعری در مصراع ها و ابیات خویش زوائد نداشته باشد اما وقتی در تمامیت آن نظر می کنیم آن را شعر غیر موجز می یابیم. به این معنا که شاعری  پیامی را که باید در کلمات کمتر و ابیات اندکی بیان نماید، بیان نکرده است. بطور نمونه این شعر را نگاه کنید:

تو قامت بلند تمنایی ای درخت
همواره خفته است در آغوشت آسمان
بالایی ای درخت
دستت پراز ستاره و جانت پر از بهار
زیبایی ای درخت
وقتی که بادها
در برگ های در هم تو لانه می کنند
وقتی که بادها
گیسوی سبز نام تو را شانه می کنند
غوغایی ای درخت
وقتی که چنگ وحشی باران گشوده است
در بزم سرد او
خنیاگر غمین خوش آوایی ای درخت
در زیر پای تو
اینجا شب است و شب زدگانی که چشم شان
صبحی ندیده است
تو روز را کجا
خورشید را کجا
در دشت دیده غرق تماشایی ای درخت؟
چون با هزار رشته تو با جان خاکیان
پیوند می کنی
پروامکن ز رعد
پروا مکن زبرق که بر جایی ای درخت
سر برکش ای رمیده که همچون امید ما
با ما یی ای یگانه و تنهایی ای درخت. ( شعر نو...، ص294، شعر از سیاوش کسرایی   )

این شعر جدا از اینکه مصراع و کلمات زاید دارد، در کلیت خود نیز به حشو گرفتار است. شاعر می توانست از تو صیفات اضافی بپرهیزد و با ارائه یک تصویر قوی، تمام منظور خود را به مخاطب برساند.
عدم مراعی این نوع از ایجاز را در قصاید، مثنوی ها، ترکیب بندها و ترجیع بندها زیادتر می توان شاهد بود.

🔴راه های رسیدن به ایجاز


ایجاز در شعر از طرق مختلفی امکان پذیر است:
1- حذف‌‌
 آسان ترین راه برای رسیدن به ایجاز، حذف است مثل حذف جمله، حذف مصراع، حذف فعل، حذف کلمه، حذف حروف و هر آنچه تکرار و یا آوردن آن ضروری نیست. این قطعه ای از یک شعر را ببینید:

به جستجو ی تو
در معبر بادها می گریم
در چار راه فصول
در چارچوب شکستهء پنجره ای
که آسمان ابر آلوده را
قاب کهنه می گیرد.(شعرنو ... ص200 ، شعر از احمد شاملو )

از مصراع سوم و چهارم کلمه "می گریم" حذف شده است.
 یا این قطعه دیگری از همین شعر:

و ما همچنان دوره می کنیم
شب را و روز را
و هنوز را...(همان ، ص 201 )

که جمله " ما همچنان دوره می کنیم" از شب را، روز را و هنوز را، حذف شده است.

2- ترکیب سازی
ترکیب سازی نقش قابل توجهی در ایجاز دارد. یک ترکیب به جای چندین جمله ایفای نقش می تواند بکند، ترکیب قوی، خود یک شعر مکمل است. باز از شاملو مثال می آوریم:

آفتاب در آن سوی تپه
فرو تر می نشیند.
مرا زمانمایه به آخر رسیده
که شب
بر سر دست آمده است
و در سبو
جز به میزان سیرابی یک تن آب نیست


 3 - نحوه بیان


گاهی نحوهء بیان و ساخت زبانی شعر، در ایجاز آن کمک می نماید. تغییر قواعد نحوی و دستوری، شعر را از حالت نثروارگی بیرون می کشد. خروج از این چنبرهء تنگ، خود به نوعی شاعر را ملتزم می کند تا از پر حرفی پرهیز کند. برای روشن تر شدن موضوع دو گونه مثال می آوریم؛ یکی برای آن نوعی از شعر که ساخت نثر وارگی خود را حفظ کرده و دیگری شیوهء بیان خاصی را پیش گرفته است:

1-
من همینجا می مانم!
به کوچه های بن بست گفتم
شما بروید!
به خیابانهای یتیم
همین را خواهم گفت
روزها از کفن هاشان
بیرون آمده اند
و من به شعر های مرده ام می اندیشم
و به بادها که می روند.

-2
اما چندان که روز بی آفتاب
به زردی نشست،
از پس تنگابی کوتاه
راه
به دریای دیگر بردیم
 که به پاکی
گفتمی
زنگیان
غم غربت را در کاسهء مرجانی آن گریسته اند و
من اندوه ایشان را و
تو اندوه مرا ( احمد شاملو، ققنوس در باران، چاپ پنجم، انتشارات نگاه، تهران 1372 ، ص 15 )

ساختار زبان در شعر اول طوری است که در شش مصراع، چهار فعل را ایجاب می کند در حالی که در شعر دوم، ساختمان ظاهری آن تعدد  فعل را در خود نمی پذیرد.

این نوع ایجاز بیشتر در شعر سپید و نیمایی مطرح است نه شعر کلاسیک.

در اشعار کلاسیک شاعر بر اساس ضرورت وزن و قافیه لازم است ساخت نحوی بیان را نگهدارد اما در شعر نو این التزام وجود ندارد. از اینرو ایجاز در شعر نو خصوصا شعر سپید یک اصل حتمی و ضروری است.

🔴 شرایط ایجاز

 گاهی شاعر کلماتی را چند بار در یک شعر ذکر می کند. ممکن است از تکرار یک کلمه مقصود خاصی داشته باشد. در این صورت نه تنها آوردن آن مخلی به ایجاز نخواهد بود بلکه ذکر آن یک امر حتمی می باشد مانند این پاره از شعر شاملو:

اگر اعتماد، چون شیطانی دیگر
بر جسمانی دیگر
به بی خبری لالا نگفته بود
خدا را
خدا را

تکرار کلمات "دیگر" و "خدا را" در این قطعه، به علاوه ء اینکه تاکید را می رساند، در موسیقایی شعر نیز کمک کرده است. چنین تکرار هایی در اشعار سپید خصوصا اشعار شاملو زیاد به نظر می خورد.

رعایت ایجاز باید در حد اعتدال آن باشد. فشردگی و حذف نباید تا آن حد پیش برود که در معنای شعر خللی به وجود آید. به تعبیری، نه اطناب ممل و نه ایجاز مخل باشد. زیرا افراط در ایجاز، رسایی و فهم شعر را دشوار می سازد و روابط عاطفی میان شاعر و مخاطب را در هم می ریزد و لذت آن را از بین می برد.


برداشت از سایت محمود جعفری 
(این مقاله در سایتهای بسیاری تکرار شده

و نویسنده ی اصلی آن نا مشخص می باشد . )